Het avondrood der magiërs

Beleven wij een nieuwe Eeuw der Verlichting?

Het lijkt er meer op of wij aan het begin van nieuwe middeleeuwen staan. Niet alleen wordt er gewicheld op grotere schaal dan ooit, maar de resultaten van de wetenschap zelf zijn het object van een nieuwe vorm van bijgeloof geworden: de gedachte dat inzicht in bijvoorbeeld de Relativiteitstheorie door middel van een soort meditatie of extase wordt verkregen, dat een formule als E=mc2 zijn mystieke geheim ('de energie van het heelal') prijsgeeft door hem veelvuldig te herhalen.

Het hogere is het snoepgoed van de geest, schrijft Rudy Kousbroek; of het nu wordt opgediend in de vorm van 'poëzie' of 'woordloze communicatie', van 'de heilige mantra van de nieuwe wetenschappen' of van een speciaal soort science fiction, van 'mega-synthese' of van bewustzijnsverruiming, het blijft snoepgoed dat alleen maar leidt tot tandbederf. Van Teilhard de Chardin tot Louis Pauwels, van Timothy Leary tot Marshall McLuhan, van Jean-Luc Godard tot Stanley Kubrick worden de moderne suikerbakkers door Rudy Kousbroek in hun ribben gepord. Dit gebeurt zoals gewoonlijk met onbarmhartig sarcasme en woeste ironie, overeenkomstig Kousbroeks stelregel dat alles er is om plezier over te maken.

Maar toch wordt in dit boek niet alleen maar plezier gemaakt. Wat Kousbroek zegt is ongeveer dit: de mens is (met een variatie op een beeld van Koestler, een wezen dat de beschikking heeft over een gigantische computer, die tot de meest verbluffende operaties in staat is. Maar de aanhangers van het moderne bijgeloof en de bewustzijnsverruiming zijn mensen die ontdekt hebben dat er aan die computer lampjes aan- en uitgaan als je er een schop tegen geeft.

Men zou Rudy Kousbroek kunnen beschrijven als iemand die zijn eigen brein als zijn meest fascinerende speelgoed beschouwt, maar dan niet om er schoppen tegen te geven om de lichtjes te zien aan - en uitgaan. 'Het onbegrijpelijke staat de meeste mensen oneindig veel nader dan het abstracte' - 'Flower people: versierd met bloemen zoals een ritueel offerdier dat naar de slachtplaats wordt geleid. De "radiale energie" van Teilhard is een energie die zich kenmerkt door maar éen eigenschap: de capaciteit om een zeker soort mensen van hun stoel te laten vallen'; dit zijn enkele van de uitspraken die Kousbroek formuleert aan het adres van hen 'die het fluitje van de stationschef aanzien voor de kracht die de trein in beweging brengt'.