Om des gewetens wille - De geschiedenis van een arrest in oorlogstijd

In de oorlogstijd 1940-1945 was het voor de gerechtelijke instanties lastig balanceren. De verhouding tussen de bezettende macht en de onafhankelijke rechtscolleges was gespannen. De rechters probeerden elk op hun wijze verantwoordelijkheid te nemen, ook als dat verwenste loyaliteits- of ariërverklaringen vergde. Terugkijkend rijst het 'Leeuwarder arrest' van 25 februari 1943, de kern van 'Om des gewetens wille', op als een monument. 

Bij die uitspraak veroordeelde het Gerechtshof te Leeuwarden een dief tot een gevangenisstraf gelijk aan het voorarrest. Een langere vrijheidsstraf zou misschien passender zijn geweest. Het Hof wilde dat niet, omdat het niet voor zijn geweten kon verantwoorden dat zo'n langere straf ten uitvoer zou worden gelegd in 'Ommen' of een soortgelijk gevangeniskamp in Duitsland. Daar werden gedetineerden aan een mensonwaardige behandeling blootgesteld en lieten soms het leven. Het college formuleerde de bezwaren zo duidelijk, dat de bezetter meende te moeten optreden.

Twee raadsheren werden ontslagen en de bezoldiging van het derde lid werd ingetrokken. Deze maatregelen betekenden een aantasting van de rechterlijke onafhankelijkheid, zoals deze hier te lande reeds lang bestond.

In dit boek worden de achtergronden van het 'Leeuwarder arrest' geschetst. De uitspraak moet worden gezien in de samenhang met eerdere confrontaties van het Hof te Leeuwarden met de bezettende macht. Deze waren zo hoog opgelopen dat in het najaar van 1942 het voornemen was opgevat het college in een andere samenstelling naar Groningen te verplaatsen. De uitspraak past tevens bij een brede protestbeweging van andere rechtscolleges. Aan die beweging wordt in dit werk mede aandacht besteed.

Dit boek bevat dus niet alleen een 'kleine' geschiedenis van een rechtelijk college in oorlogstijd, het werpt een nieuw licht op de rechterlijke macht in haar geheel en op het gedrag van individuele leden daarvan in de jaren van de Duitse bezetting.