Het verraad der clercken - Intellectuelen en hun rol in de ontwikkelingen van het Nederlandse katholicisme na 1945

Tussen 1945 en 1975 hebben er veel veranderingen plaatsgevonden in het Nederlandse katholicisme. Niet alleen in de publiciteit, die daarmee gepaard ging, maar ook in verschillende wetenschappelijke studies wordt aan de katholieke intellectuelen een leidende rol toegekend in die veranderingen. Of dit inderdaad het geval was, en welke verklaring daarvoor kan worden gegeven, wordt in deze studie onderzocht op vier voor het Nederlandse katholicisme kenmerkende terreinen: ambt en leken in de kerk, moraal en geestelijke gezondheid, oecumene en de discussie over de zin van confessionele organisaties (de zogenaamde k-discussie).

In de onderzochte periode maakten de intellectuelen zelf uiteraard ook veranderingen door. Terwijl zij aanvankelijk nog tamelijk traditionele opvattingen huldigden, ondergingen zij al spoedig de invloed van vernieuwende ideeën in de Franse nouvelle théologie en de fenomenologische en existentialistische wijsbegeerte. Het gevolg was dat de katholieke intellectuelen aan het eind van de jaren zestig heel andere opvattingen huldigden over kerkelijk gezag, moraal, oecumene en confessionaliteit dan twee decennia daarvoor.

Met deze opvattingen oefenden zij invloed uit langs verschillende wegen: door hun publikaties in bekende tijdschriften als Te Elfder Ure, Streven, De Nieuwe Mens of Dux; via de media, en door de vele adviesfuncties die zij bekleedden. Vanaf 1958 nam de invloed van de intellectuelen op de bisschoppen sterk toe, niet in de laatste plaats op verzoek van de bisschoppen zelf. Speciale aandacht wordt in dit verband besteed aan het Pastoraal Instituut van de Nederlandse Kerkprovincie en het optreden van de intellectuelen op het Pastoraal Concilie (1966-1970).

Naast deze stimulans van de kant van de bisschoppen speelden andere elementen een rol. Van groot belang waren de onderlinge relaties van de intellectuelen, bijvoorbeeld in de Larense Kring en in de Commissie Pastoraal en Psychohygiëne. Voorts was er de verzuilde structuur van de Nederlandse samenleving, waarlangs nieuwe ideeën konden worden 'getransporteerd', en meer algemeen een sociaal-cultureel klimaat waarin een dringende behoefte bestond aan vernieuwingen en waar hoge verwachtingen werden gekoesterd jegens wetenschappelijke oplossingen, met name van de beoefenaars van de sociale wetenschappen.

In 1927 publiceerde de Franse filosoof Julien Benda een studie onder de titel La trahison des clercs. Deze titel is sindsdien vele malen gebruikt om verwijten te richten aan het adres van intellectuelen. Vooral wanneer er sprake is van maatschappelijke veranderingen komen zij in de aandacht. In de sociologie zijn inmiddels vele studies aan de rol van intellectuelen gewijd. Op grond van deze studies is een sociologisch kader ontwikkeld om deze rol nader te bestuderen en verschillende hypothesen te toetsen. Anderzijds hebben sociologische theorieën en technieken als netwerkanalyse en inhoudsanalyse geholpen om een stukje recente geschiedenis van katholiek Nederland scherper in beeld te krijgen.