De Kapelkerk in Alkmaar - Onderzoek naar de bouwhistorie

In de Alkmaarse binnenstad bevinden zich nog twee uit de middeleeuwen stammende kerken. De beroemdste is de Grote of St. Laurenskerk, gelegen in het westelijk deel van de binnenstad. De andere is de veel kleinere Kapelkerk in het oostelijk deel van de binnenstad. Van oudsher is de Kapelkerk, vroeger doorgaans kortweg Kapel genoemd, afhankelijk geweest van de Grote Kerk.
Over de Grote Kerk is door de eeuwen heen veel geschreven, over de Kapelkerk slechts weinig. Wie zich echter gaat verdiepen in het gebouw, zal merken dat ook deze kerk een interessante geschiedenis heeft. Dit rapport dat voor u ligt is geheel aan de Kapelkerk gewijd.

Wie de kerk betreedt, wordt geconfronteerd met een gebouw, dat uit architectuurhistorisch oogpunt een bijzondere plaats inneemt, zowel in Alkmaar zelf, als in de rest van het land. De kerk laat namelijk een unieke combinatie zien van laatgotische onderdelen uit de middeleeuwen met elementen uit het Hollands classicisme en de rococo, die in de 18de eeuw werden toegevoegd.

Het middeleeuwse deel van de Kapelkerk bestaat uit een acht venstertraveeën tellende hoge hoofdbeuk met aan de noordzijde een lagere zijbeuk, opgetrokken in laatgotische stijl. Kenmerkend voor die stijl zijn o.a. de langgerekte ezelsrugboog boven de hoofdingang in de westgevel (in de Kapelsteeg) en de z.g. visblaastraceringen in de toppen van de blindvensters in diezelfde westgevel. Karakteristiek is ook het muurwerk dat aan de buitenzijde afwisselend lagen baksteen laat zien en lagen witte natuursteen, de z.g. speklagen. Muurwerk met speklagen werd tijdens de late gotiek vooral toegepast in Brabant, Vlaanderen, Zeeland, Holland en het westelijke deel van Utrecht, met name in de periode rond 1500. In 1707 werd het gebouw op een aantal onderdelen veranderd. Dat geschiedde in een andere stijl, en wel die van het Hollands classicisme. Tot de in het oog springende wijzigingen behoorde de toevoeging van een hoge dwarsbeuk aan de noordzijde, aan de kant van het Verdronkenoord. Daarbij werd de bestaande rechthoekige plattegrond van het gebouw veranderd in die van een halfkruis. In de nieuwe dwarsbeuk werd een nog altijd bestaande monumentale magistraatsbank geplaatst. Tevens werd de gotische klokkentoren met open peerspits op het dak vervangen door een andere toren met een markante vorm: een koepeltoren in Hollands classicistische stijl.

In 1760 brak er brand uit, waarbij o.a. het dak en het gewelf van de hoofdbeuk verloren gingen, evenals diverse inventarisstukken. De kerk werd na de brand hersteld en kreeg toen o.a. een bijzonder stucgewelf in rococo stijl. Bovendien werd de kerk verrijkt met een aantal belangrijke interieurstukken in dezelfde stijl, zoals het Müller-orgel met fraaie orgelkas, de preekstoel en de herenbank met galerij. Tot de toevoegingen uit later tijd behoort een reeks fraaie glas-in-loodramen uit de jaren 1920-1940 door het bekende glazeniersatelier van W. Bogtman in Haarlem.