Als eene stadt betimmert - De straatgevelwanden van het dorp Barneveld rond 1900
Het uiterlijk aanzien van het dorp Barneveld gaf burgemeester Nairac in 1871 'weinig stof tot vermelding'. De voornaamste
huizen hadden eertijds, zoals hij schrijft, punt- of trapgevels. 'Tenminste die puntjes zijn nu van het dorp af', merkt hij op, en het lijkt wel of hij zich daarbij vergenoegd in de handen wrijft. Maar het zijn,als het om trapgevels gaat, dan wel de karakteristieke stenen woningen uit de zeventiende en achttiende eeuw geweest, die kennelijk tijdens zijn ambtsperiode zijn verbouwd, of afgebroken. Barneveld mag tussen 1600 en 1800 een welvarend dorp zijn geweest, voor de neerslag van die welvaart in de architectuur van de woningen hebben de latere Barnevelders kennelijk niet veel oog gehad. Er is maar weinig van bewaard gebleven.
Hoe staat het er nu voor? Hebben wij dan nu wél aandacht voor het behoud van onze monumentale gebouwen? Wel, de snelheid waarmee Barneveld zich in deze tweede helft van de twintigste eeuw ontwikkelt tot een handelscentrum van betekenis duidt al evenmin op een grote behoefte om het oude te bewaren. De afbraak van de beroemde herberg 'De Roskam' in de zeventiger jaren is daarvan een bedroevend voorbeeld. En toch. Toch zijn in diezelfde tijd het 17e-eeuws huis 'De Brouwerij', het tijdens Nairac gebouwde raadhuis en het vervallen kasteel 'De Schaffelaar' in hun oude luister hersteld. En het nieuwe Torenplein is het resultaat van sterke aandrang van maar liefst vele duizenden dorpsgenoten om hun toren in zijn eeuwenoude glorie royaal zichtbaar te doen zijn. Voor het overige is echter in het oude dorp vooral sprake geweest van voortdurende vernieuwing - naar de eis van de tijd - vooral wanneer het de gevels van de vele winkels betrof. Dat zal ook wel zo blijven. Barneveld investeert in het nieuwe, terwijl zij het oude beweent!
Het zij zo, als er dan maar een goede Archiefdienst is, die de veranderingen overzichtelijk rangschikt en vastlegt. Deze Stratenatlas biedt zo'n overzicht; mooi werk van gemeentearchivaris de heer Crebolder en zijn acht tekenaars. Werk dat nog belangrijker is dan het al lijkt, omdat het geen 'momentopname' betekent van een toestand rond 1900, maar in feite een weergave is van de straatwanden van Barneveld, zoals dat in de ganse tweede helft van de negentiende eeuw hier moet hebben staan te dromen. Stelt U zich dat maar eens voor: die rijen huizen aan weerszijden van Langstraat en Jan van Schaffelaarstraat - en daartussen het gemorrel van wat mensen, geklepper van klompen, het geratel van een enkele kar, geblaf van een hond. Meer niet; een 'stil en gerust leven' was toen het kenmerk van de ideale dorpsgemeenschap.
Uit dat doezelige dorpje, met omstreeks 1900 maar een paar duizend inwoners, is het vitale, drukke Barneveld van nu gegroeid: langs datzelfde middeleeuwse stratenbeloop, waarlangs honderd jaar terug het complete dorp te vinden was, treft U nu het winkelcentrum, waaromheen in alle windrichtingen zich weidse woonwijken uitstrekken. Schaffelaar's toren is en blijft daarvan het middelpunt. Deze Stratenatlas is daarom als het ware een familiealbum met plaatjes van toen grootvader nog jong was: een goed ding voor ons Barnevelders, die immers zo op groei en bloei zijn toegespitst, en ons er elke dag maar al te zeer van bewust zijn dat heden een nieuwe toekomst begint. Een toekomst, die toch altijd nog voortbouwt op het verleden.
Mr. C.W. Labree Burgemeester van Barneveld