P.A. Daum - Journalist en romancier van de tempo doeloe

P.A. Daum (1850-1898) behoort niet alleen tot de belangrijkste auteurs uit de Nederlandse koloniale literatuur, hij is bovendien een van de best schrijvende journalisten geweest die Indië heeft gekend. Bestudering van Daums leven en werk maakt duidelijk hoe hecht de relatie is tussen de dagblad- en romanschrijver in hem.

Daum was een autodidact. Komend uit een laag sociaal milieu wist hij zich omhoog te werken tot journalist bij Het Vaderland. Hij had toen al enkele novellen geschreven, 'prulwerk', zei hij later zelf. In 1879 ging hij werken voor De Locomotief in Semarang en in 1883 werd hij hoofd-redacteur/eigenaar van Het Indisch Vaderland aldaar. In dit blad publiceerde hij onder het pseudoniem Maurits zijn eerste drie romans. In 1885 werd na een felle aanval van Daum op de koloniale regering zijn krant een verschijningsverbod opgelegd. Twee maanden later al verscheen zijn nieuwe dagblad, het befaamd geworden Bataviaasch Nieuwsblad, waarin nog zeven romans als feuilleton zouden worden opgenomen.

Uit de suiker in de tabak, Daums debuut, kan worden beschouwd als de eerste naturalistische roman binnen de Nederlandse letterkunde. Het uitgangspunt van de auteur was steeds de realiteit van het Indische 'leefklimaat' dat hij kende als geen ander: hij maakte deel uit van de koloniale samenleving en was vanaf zijn journalistieke uitkijkpost in staat scherper dan wie ook te zien wat er in en met die samenleving gebeurde. En als schrijver die in de journalistiek zijn sporen had verdiend, wist hij wat hij kon.

Werd Daum als romancier in Indië veel gelezen en geprezen, in Nederland lag dat anders. Hier kreeg hij pas erkenning na zijn dood, toen in de jaren dertig letterkundigen als Du Perron en Ter Braak de Indische romanschrijver 'ontdekten'. Zij waren het die, zich afzettend tegen gevestigde literaire criteria als 'het schone' en 'het hogere' en zich sterk makend voor schrijvers van 'het gezonde verstand', Daum naast andere of-fideel vergetenen als Paap, Elsschot en Nescio de literatuur binnenvoerden.

Gerard Termorshuizen is als wetenschappelijk hoofdmedewerker verbonden aan het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde in Leiden. Hij houdt zich bezig met koloniale literatuur en publiceert regelmatig over dit vakgebied. Deze studie over Daum is zijn proefschrift waarop hij in 1988 promoveerde aan de Rijksuniversiteit in Leiden. Het is een boeiend, knap geschreven boek, handelend over het leven en werk van een fascinerende persoonlijkheid, maar evenzeer over de koloniale samenleving in het vroegere Nederlands-Indië uit het laatste kwart van de vorige eeuw.