Tjoeroeg - De Indische ondernemingslandbouw en de ondergang van een rubbercultuurmaatschappij

Hoewel er na de Tweede Wereldoorlog veel is gepubliceerd over het koloniaal verleden van Nederland is er echter weinig aandacht besteed aan de ondernemingslandbouw, de 'kurk' waarop Nederland dreef, zoals dat in het verleden wel eens is uitgedrukt. Dat is, in het licht van de geschiedenis, een gemis en was voor mij reden hieraan een studie te wijden, hetgeen in 1991 resulteerde in een van mijn hand verschenen boek. In dat boek kon ik niet zo volledig zijn als ik wenste. Onderwerpen zoals de manier waarop Europeanen in Indië landbouwondernemingen konden beginnen, de omstandigheden waaronder het Europese en het inheemse personeel op die ondernemingen werkten, de financiering van de ondernemingen en de verkoop van de producten, had ik nauwelijks aangeroerd. Reden genoeg om een vervolg hierop te schrijven.

Het toeval wilde, dat ik in 1992 door de toenmalige directie van Tjoeroeg Beheer werd benaderd met het verzoek de geschiedenis te schrijven van de Rubbercultuur Maatschappij 'Tjoeroeg', waarvan Tjoeroeg Beheer de voortzetting is. Het leek mij een goed idee de geschiedenis van die, in 1926 opgerichte, vennootschap op te nemen in mijn nieuw te verschijnen boek. Tjoeroeg zou dan model kunnen staan voor de vele honderden landbouw- en cultuurmaatschappijen, die na de Tweede Wereldoorlog gedwongen werden hun werkzaamheden in Indonesië te staken en inmiddels voor verreweg het grootste deel zijn geliquideerd. Naast materiaal in mijn eigen archief kon ik gebruik maken van oude stukken, die bij het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT) waren te vinden en van jaarverslagen en notulen van jaarvergaderingen van Tjoeroeg, welke gelukkig nog bestonden. Tot mijn grote vreugde konden enkele oud-administrateurs en een oud-commissaris van Tjoeroeg worden opgespoord. Dit laatste leidde tot diverse interviews.

Zoals praktisch alle Nederlandse vennootschappen die hun werkzaamheden voornamelijk in het voormalige Nederlands-Indië hadden moest Tjoeroeg haar werkzaamheden omstreeks 1959 voorgoed beëindigen. Maar in tegenstelling tot de meeste ondernemingen bleef de vennootschap bestaan en werd omgevormd tot een investeringsmaatschappij, aanvankelijk gericht op het beleggen in effecten, daarna in onroerend goed en andere zaken. Veel succes werd daarmee niet bereikt. Tussen 1992, toen mij gevraagd werd dit boek te schrijven, en nu is veel gebeurd. De vennootschap kwam herhaaldelijk in opspraak om redenen, die aan het slot van dit boek zijn beschreven. Al vele jaren worden de aandelen Tjoeroeg (die voor de oorlog een officiële beursnotering hadden) niet meer verhandeld en door allerlei rechtszaken is de vennootschap inmiddels op de rand van de afgrond komen te verkeren. De rubberplantage in West-Java bestaat overigens nog steeds; heet 'Curug' en werkt nu samen met twee andere in de nabijheid gelegen rubberondernemingen, namelijk 'Cikumpay' (de vroegere gouvernementsonderneming Tjikoempaj) en 'Gun Anaga' (de vroegere Goenoeng Anaga).

Het eerste deel van dit boek betreft de ondernemingslandbouw in Nederlands-Indië waarbij ik vooral veel aandacht heb geschonken aan het ondernemingspersoneel, financiering en verkoop van de landbouwproducten. Het tweede deel gaat over de Indische rubbercultuur als aanzet tot de beschrijving van de geschiedenis van één van de rubbercultuurmaatschappijen, namelijk Tjoeroeg. Ik heb geen voetnoten gebruikt omdat ik van mening ben dat ze afleiden van de tekst de voortgang van een zin onderbreken. Beweringen en cijfermateriaal zijn daardoor oncontroleerbaar. Het boek is dan ook niet bedoeld voor professionele (bedrijfs)historici, maar voor geïnteresseerden in koloniale geschiedenis. In het begin van dit voorwoord heb ik aangegeven welke bronnen ik heb gebruikt voor de geschiedenis van Tjoeroeg.  De rest van het verhaal is voornamelijk gebaseerd op secundaire literatuur.