De pensionhoudster en de onderduiker
'Wie één mens redt, redt een wereld.' Met dit oude Joodse gezegde begint prof. M. H. Gans het voorwoord, dat hij aan dit boek meegaf. Het is de ware geschiedenis van een Duitse pensionhoudster in Nederland (zie foto omslag), die van eind augustus 1942 tot 5 mei 1945 een Joodse onderduiker en diens vrouw verborgen hield en aldus hun leven redde. Op hun beurt heeft dit Joodse echtpaar in 1946 een uit het ghetto van Warschau gered kleutermeisje als hun eigen kind in huis genomen.
De Joodse onderduiker werd in 1896 in Krakau (toen nog onder Weens bestuur) geboren en liet zich in 1919 tot Nederlander naturaliseren. Hij woonde en werkte in de grote Joodse gemeenschap van Scheveningen. Daar had Gertraud Markgraf in 1940 de leiding van pension 'Huize Isabella'. Als 'Rijksduitse' werd zij in 1940 gedwongen SD-personeel van de SS-kolonel Joseph Schreieder (de man van het 'Englandspiel') in huis te nemen, terwijl ook de verrader Antonius van der Waals, minnaar van Schreieders sekretaresse, zich onder een valse naam in het pension binnendrong, om te ontkomen aan de wraak van de illegaliteit.
In de zomer van 1942 besloot Gertraud Markgraf een Joods echtpaar tussen de SD-ers op haar pensionkamers in huis te nemen. Na de evakuatie van Scheveningen in november 1942 verhuisde Gertraud met haar onderduikers naar Rotterdam. Dankzij haar slimheid en slagvaardigheid wist zij de SD diverse malen om de tuin te leiden. Ze heeft ook nog andere onderduikers het leven gered en ze bood hen gelegenheid via haar 'klandestiene' radio naar het oorlogsnieuws op de BBC te luisteren. In de 'hongerwinter' onttrok zij daartoe elektrische stroom aan de hoofdkabel van een SD-kazerne...
Dit geladen verhaal ontleent zijn meeslependheid aan de wijze, waarop de harde overlevingsstrijd wordt duidelijk gemaakt van mensen, die volgens de nazi-ideologie niet mochten blijven leven. De hoofdthema's zijn bovendien doorvlochten met al even boeiende neventhema's, zoals de geschiedenis van de Galicische Joden. Bij het drama Weinreb was Gertrauds onderduiker nauw betrokken. Als zodanig is het al een onmisbare historische getuigenis. Door de spontane hulp van de Pensionhoudster, ontkwam hij aan de deportatie, die hem zeker gewacht zou hebben als hij in drs. Friedrich Weinreb was blijven geloven. Deze herinneringen mogen model staan voor de ware geest van (ongewapend) verzet tegen fascisme en racisme, het verzet waaraan de 'gewone vrouw' zo'n belangrijk aandeel heeft geleverd.