Het vermaak door de eeuwen heen

Vermaak, wat verstaat men daar eigenlijk onder? Alles wat men leuk vindt om te doen of te zien, zouden we willen zeggen. Van de toeschouwer die in ademloze stilte naar een circusnummer zit te kijken en nog niet eens durft te gaan verzitten uit angst ook maar één moment van het schouwspel te missen, tot de uitgelaten feestvierder die in een carnavalsoptocht ronddanst. De eerste is volledig passief, de ander vertoont een opwinding die wel eens doet denken aan het gedrag van een maniak.

Allerlei vormen van volksfeesten en shows hebben heel wat met elkaar gemeen, aangezien zij de keerzijde vormen van ons dagelijks bestaan, dat aan zo veel regels en beperkingen onderworpen is dat we ze ons nauwelijks meer bewust zijn. Vooral ons werk speelt in het dagelijks leven een grote rol. Men zou zelfs kunnen zeggen dat er een direct verband bestaat tussen de functie van de arbeid in een bepaalde samenleving en het soort feesten en vertoningen. De meest onstuimige en uitgelaten feesten vonden plaats in tijdperken of samenlevingen waarin de slavernij van de arbeid het meest uitgesproken was. Het is niet moeilijk te begrijpen waarom dat zo is. Een maatschappij zoals die van de Romeinen, die op kosten van de staat leefden, had daarentegen meer behoefte aan de regelmaat van de dagelijkse, gevarieerde shows in het Colosseum. Hier, in Rome leidde de vrijetijdsbesteding niet tot korte en hevige uitbarstingen, maar werd tot een gewoonte, een routine.

Men moet zich daarom niet verkijken op de verscheidenheid, de schilderachtigheid en het onberedeneerbare karakter van volksfeesten. Hoe verbijsterend verschijnselen als bijvoorbeeld het Narrenfeest of sommige carnavalsgebruiken ook mogen zijn, het zou onjuist zijn ze zo maar als willekeurige grillen van de verbeelding te beschouwen; uiteindelijk hangen ze af van de economische en sociale omstandigheden waaruit ze zijn voortgekomen.

Dit boek stelt zich onder meer ten doel om deze afhankelijkheid, deze samenhang zo duidelijk mogelijk aan te tonen. In het bijzonder de ontwikkeling die onze eigen maatschappij al bijna een eeuw lang op het gebied van feesten en kijkspelen doormaakt, kan uit diezelfde sociaal-economische omstandigheden worden verklaard. De plaats die het werk in ons leven inneemt, is de laatste honderd jaar een heel andere geworden, de mens heeft steeds meer periodes van Vrije tijd gekregen. We hebben onze dagelijkse, wekelijkse en jaarlijkse stukken Vrije tijd. En daardoor hebben we niet langer behoefte aan feesten zoals die in vroegere samenlevingen, waarvan het luisterrijke en uitgelaten karakter opwoog tegen de zeldzaamheid ervan. Het feest is bezig zijn betekenis te verliezen, het sterft uit. De vrijetijdsbesteding neemt nieuwe vormen aan, die volstrekt verschillen van die van vroeger. Bovendien hebben de massamedia het hele begrip vermaak een andere inhoud gegeven, in het bijzonder doordat ze het in steeds nauwer verband brengen met spelen.