De Botanica in de Zuidelijke Nederlanden (einde 15de eeuw ca. 1650)

Achtereenvolgens in 1989 en 1990 werden in het museum Plantin-Moretus twee erg succesvolle tentoonstellingen georganiseerd betreffende de wetenschappen in de 16de en 17de eeuw. In de lijn van deze twee tentoonstellingen, 'Christoffel Plantijn en de exacte wetenschappen in zijn tijd' en 'De geneeskunde in de Zuidelijke Nederlanden (1475-1660)' wordt nu de wetenschap van de plantkunde in een volgende tentoonstelling verder uitgediept. Voor de zestiende eeuw had de botanica al geruime tijd haast geen enkele vooruitgang meer gekend. In de Renaissance werden de oorspronkelijke bronnen van de antieke Griekse en Romeinse plantkunde echter herontdekt en werd gestart met empirisch opzoekingswerk. In een eerste periode tot ca. 1530 werden de antieke en middeleeuwse voorbeelden nog vrij slaafs nagevolgd, maar in de loop van de tweede helft van de zestiende eeuw kon de botanica zich meer en meer onttrekken aan haar rol van hulpwetenschap bij de geneeskunde en de farmacie en kon ze zich ontvoogden tot een zelfstandige wetenschap, in de eerste plaats gekenmerkt door inventarisatie en classificatie van het plantenrijk.

Terwijl het al in de vorige exposities duidelijk was welke prominente plaats de Antwerpse aartsdrukker Christoffel Plantijn innam in het uitgeven van wetenschappelijke publikaties in de 16de eeuw, kan zonder overdrijving gesteld worden dat Plantijn op het vlak van de botanica als geen ander drukker-uitgever zijn stempel heeft gedrukt op de publikatie van de toenmalige botanische werken. De combinatie van de iconografische zorg die door hem en zijn opvolgers aan de plantkundige werken werd besteed samen met het hoog wetenschappelijk niveau van de bijdragen van de Vlaamse plantkundigen zorgde ervoor dat de toenmalige Vlaamse plantkundige werken een begrip werden in gans Europa. De invloed die de werken van Rembert Dodoens, Carolus Clusius en Mathias Lobelius hebben uitgestraald, is allerminst beperkt gebleven tot de grenzen van de Zuidelijke Nederlanden, maar heeft zich uitgestrekt over gans Europa. Vooral in Engeland verschenen verscheidene vertalingen en bewerkingen van Dodoens' kruidboek, terwijl zijn werk zelfs nog in de 18de eeuw in het Japans werd uitgegeven.

Het is vanzelfsprekend dat voor botanische publikaties de illustraties van het grootste belang zijn. Bij gebrek aan een eenvormige nomenclatuur waren zij immers voor de toenmalige lezers het enig middel voor identificatie van de planten. Het strekt de makers van deze tentoonstelling dan ook tot eer dat zij naast de gedrukte publikaties, zoveel aandacht hebben willen besteden aan de diverse facetten van de botanische illustratietechniek. Het museum Plantin-Moretus, de oude Officina Plantiniana, waar de oorspronkelijke duizenden houtblokken waarmee de plantkundige werken, uitgegeven door de meesters van De Gulden Passer, hun oorsprong vonden en nog steeds bewaard zijn, is daarom de meest passende lokatie om dit aspect ten volle in het licht te stellen. Daarenboven zal de confrontatie in de tentoonstelling tussen de 16de- en 17de-eeuwse plantenafbeeldingen met de hedendaagse levende of gedroogde planten, elke plantenliefhebber kunnen boeien.

Nauw verbonden met de plantkunde is de tuininrichting en tuinarchitectuur. Ook aan dit facet werd in deze tentoonstelling aandacht besteed. Het was immers precies tijdens de Renaissance dat in de botanische tuinen de toenmalige exotische planten als tulpen en zonnebloemen uit de nieuw ontdekte gebieden voor het eerst in Europa werden gecultiveerd. Voor de botanicus was een botanische tuin haast onontbeerlijk voor de verdere observatie van de bestudeerde planten. In dit verband kon dan ook niet worden voorbijgegaan aan de betekenis die Carolus Clusius in dit opzicht heeft gehad bij de realisatie van de 'hortus botanicus' van de Leidse universiteit.