Onderduikers op de Veluwe - (Over)leven in oorlogstijd
Weer een boek over de oorlog? Nee, een boek over mensen- gewone mensen - "die het zelf nog hebben meegemaakt" en die mensen beginnen zeldzaam te worden. "Het kan nu nog", moet de heer A. Visser hebben gedacht, "als we nog 5 jaar wachten, vind ik ze haast niet meer. De mensen, die in de oorlog rond de 25 waren, zijn nu zeventig of ouder!"
Geen geschiedenis dus en geen nationale helden, maar mensen als U en ik, die vaak zonder dat ze het wilden in situaties kwamen of voor feiten werden gesteld, die hen tot direct handelen dwongen, waarmee dan vaak de eerste stap gezet was op een lange weg van daden tegen de bezetter, met een onzeker einde. Maar gebeurtenissen van 50 jaar geleden, kunnen ze zich die nog wel precies herinneren? Ja en nee: er zijn gebeurtenissen, die zo'n diepe indruk hebben gemaakt, dat men ze weer duidelijk voor de geest kan halen of - en dat kan verschrikkelijk zijn - ze opnieuw doorleeft. Dat zijn dan echter flitsen en fragmenten, maar daarnaast kan men zich het verloop van bepaalde gebeurtenissen, die diep ingegrepen hebben in het dagelijks leven, nog vaak nauwkeurig herinneren.
En dan de "verhalen" - die verhalen, die al jaren worden verteld, die zijn vaak wel wat mooier gemaakt; in de loop der tijd is er wat aan toegevoegd of wat van weggelaten. En toch - als je zo'n verhaal door verschillende mensen, die het hebben meegemaakt, laat vertellen en aandringt op exacte feiten, dan komt de kern weer boven en het verhaal wordt completer, doordat bepaalde details, die de één zijn ontgaan, op de andere juist grote indruk hebben gemaakt. Vaak herinnert men zich bepaalde gebeurtenissen heel goed, maar weet ze niet meer in de juiste tijd te plaatsen; doch daar hebben we dan de geschiedenisboeken voor. Door "onze" verhalen chronologisch juist te plaatsen, wordt (ook voor de verteller) het grote verband duidelijker en wordt het toch een beetje geschiedenis, al zal het nooit in de geschiedenisboeken komen.
Ter verduidelijking: het verhaal van iemand, die in 1943 onderdook om niet in Duitsland te hoeven werken, heeft een andere betekenis, dan dat van iemand, die het in de herfst van 1944 deed: de tegenmaatregelen van de Duitsers waren toen anders. De "bezetter" van 1940 - zoals die toen op de Nederlanders overkwam - is niet te vergelijken met de "bezetter" van het laatste oorlogsjaar.
Voor veel Nederlanders zijn pas in de loop van de oorlog de ogen open gegaan en dat was heel begrijpelijk: in het begin leek het mee te vallen en velen hadden het sinds de crisisjaren al moeilijk genoeg met de strijd om het bestaan. Dit zal hier en daar ook uit de verhalen naar voren komen. Wij kennen nii het verloop en de afloop van de Duitse bezetting, maar de Nederlandse burger in de eerste twee bezettingsjaren en ook veel Joodse medeburgers - die niet wilden onderduiken, omdat een werkkamp geen ramp leek te zijn - wisten dat niet. Zelfs de vertellers zullen misschien zo nu en dan feiten noemen, waarvan ze vergeten zijn, dat ze die pas na de oorlog vernomen hebben. Wat er precies in die Duitse en Poolse concentratiekampen gebeurde, werd slechts vermoed op grond van geruchten, die men nauwelijks kon of wilde geloven. Tegenwoordig zijn we zo gewend aan uitgebreide voorlichting, dat we geen idee hebben hoe minimaal die voorlichting in bezet Nederland was.