Bunkers in Nederland
Bunkers, als verzamelnaam voor twintigste-eeuwse betonnen verdedigingswerken, vormen een vreemde categorie gebouwen. Dit vreemde karakter wordt veroorzaakt door de omstandigheid, dat zeer weinig mensen de laatste vijfendertig jaar zich vertrouwd hebben kunnen maken met 'bunkers' in hun oorspronkelijke gedaante en bedoelde functie. Deze onvertrouwdheid met de verdedigingswerken wordt versterkt door de aard en de staat van de nog in Nederland aanwezige bunkers. Deze doen meer aan eigentijdse ruïnes denken door hun afgelegen ligging en hun ongebruikte, vervallen staat.
De onbekendheid met het oorspronkelijk functioneren van de bunkers en de confrontatie met de bestaande overblijfselen hebben een tweeledige houding ten opzichte van het fenomeen bunkers tot gevolg gehad. Enerzijds worden de bunkers op culturele, morele dan wel politieke gronden genegeerd, anderzijds oefenen de vreemdsoortige ruïnes aan de Nederlandse kust en langs de vroegere Nederlandse linies in het midden en zuid-oosten van het land een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op avontuurlijk ingestelde personen. Bunkers worden in beide gevallen als categorie, als een gesloten groep objecten gezien. Verschillen in herkomst, bouwtechniek, functie, grootte en vorm, kortom het historische aspect, worden veronachtzaamd. Een bunker is een bunker.
De sinds het einde van de eerste wereldoorlog op Nederlands grondgebied gebouwde bunkers, circa 16.000 in getal, vormen echter geen vormeloze groep betonnen constructies. In grootte variëren de bouwwerken van kleine schuttersputjes tot reusachtige overdekte havens van 220 bij 110 meter. Ook de functies van de bunkers zijn zeer uiteenlopend. Naast de genoemde schuttersputten en scheepsbunkers zijn er personeels- en munitie-onderkomens, waterreservoirs, geschutbunkers, commandoposten, hospitaalbunkers, radarcentrales en dergelijke. Hoewel bunkers over het algemeen als 'Duits' van bouw worden gezien, heeft naast de Duitse Wehrmacht in de jaren 1940 - '45 ook de Nederlandse krijgsmacht zich voor en na de tweede wereldoorlog beziggehouden met het bouwen van permanente verdedigingswerken. Zo werden in de dertiger jaren meer dan 1500 bunkers in het midden, zuiden en oosten van het land gebouwd. De verschillen in functie en de verschillende tijdsgebonden inzichten op het gebied van militaire tactiek hebben zich vooral doen gelden in de vormgeving van de verdedigingswerken. Bunkers blijken bij nadere beschouwing geen vormeloze groep vormeloze gebouwen, maar een verscheiden samenstel van in vorm veelzeggende constructies.
Dit boek tracht door het omschrijven van de militair-tactische inzichten, die tot de bouw van de duizenden bunkers geleid hebben, en het beschrijven van de bunkers in hun oorspronkelijke gedaante en omgeving deze categorie gebouwen bij historisch geïnteresseerde lezers in de belangstelling te brengen. De inhoudelijke beperkingen aan het onderwerp zijn historisch en geografisch van aard. Er is vanuit gegaan, dat bunkers als in grootte beperkte verdedigingswerken pas tijdens en ná de eerste wereldoorlog als voornaamste gebouwde verdedigingsmiddelen werden toegepast.
De dertiger en veertiger jaren kenden een hausse in de verdedigingsbouw. Landen als Finland, Polen, de Sovjet-Unie, Tsjechoslovakije, Griekenland, Frankrijk, België en Engeland bouwden ieder hun eigen verdedigingslinies met specifieke uitleg en kenmerkende bunkerontwerpen. Na afloop van de tweede wereldoorlog bleken de permanente verdedigingswerken uit de tijd. In Nederland werd aan het eind van de veertiger jaren de laatste verdedigingslinie aangelegd, waarbij op bescheiden wijze van bunkers gebruik werd gemaakt.
Gezien het grote aanbod van verdedigingslinies en bunkerontwerpen is bij het samenstellen van dit boek voor de voor de hand liggende geografische beperking, die het Nederlandse grondgebied vormt, gekozen. Internationale ontwikkelingen in de bunkerbouw hebben zich in de periode '40 - '45 in de vorm van de Duitse Atlantikwall in Nederland weerspiegeld, een stormachtige maar korte periode. Teneinde een wat ruimer gezichtsveld te geven op de internationale ontwikkelingen van de dertiger jaren zijn de Franse Magino t-linie en de Duitse Westwall in het boek opgenomen.
Het materiaal, op grond waarvan dit boek is geschreven, is tweeledig. De nog bestaande bunkeroverblijfselen hebben een ruimtelijke impressie gegeven en deden vragen rijzen, die vaak met de in archieven verblijvende administratieve gegevens beantwoord konden worden. Het omgaan met de overstelpende hoeveelheid vooral Duits archiefmateriaal heeft mogelijk het taalgebruik van dit boek besmet met enkele germanismen. Om deze zo veel mogelijk te voorkomen zijn vaak de oorspronkelijke Duitse termen en begrippen in de tekst gehandhaafd.