Boeken onder druk - Censuur en pers-onvrijheid in Nederland sinds de boekdrukkunst

In Nederland is slechts in twee periodes sprake geweest van echte nationale overheidscensuur: in de Franse tijd van 1810-1813 en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat wil nog niet zeggen dat elk geschrift gedrukt kon worden. Vanaf de uitvinding van de boekdrukkunst werd controle uitgeoefend op de verspreiding van gedachtegoed dat gevaarlijk geacht werd voor de zeden, de godsdienst of de politiek. Door de eeuwen heen zijn er voortdurend gevallen van verboden boeken. Er is echter nog geen enkele studie waarin die ontwikkeling in Nederland over een langere periode bekeken wordt.

In Boeken onder druk wordt chronologisch per tijdvak aan de hand van een paar opvallende processen of verboden de stand van
de censuur bekeken. De term is breed opgevat. Alles valt eronder wat met verboden op, processen tegen of het tegenwerken van openbaarmaking via druk te maken heeft. Ook zelfcensuur ter bescherming van de eigen positie kan hieronder vallen.

In de bijdragen wordt een beeld geschetst van een overheid die dan weer eens onberekenbaar is, dan weer scherp, dan weer wankelmoedig. Dat gebrek aan voorspelbaarheid leidde ook tot eigen controlediensten bij de katholieken (IDIL), en een zelfstandig moralistisch aanschafbeleid van openbare bibliotheken.

Marita Mathijsen is emeritus hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam en columnist hij NRC Handelsblad.