De Gelderse landbouw - beschreven omstreeks 1825
Wie enigszins bekend is in de kraamkamer van het historisch onderzoek weet dat bronnenuitgaven de neiging hebben lang op zich te laten wachten. Op die regel is ook dit boek geen uitzondering, want het wordt reeds in 1981 aangekondigd in de literatuuropgave van G.H. Kocks en J.M.G. van der Poel, Landbouwkundige beschrijvingen uit de negentiende eeuw, deel II. Het succes van de beide delen Landbouwkundige beschrijvingen, die in de serie Agronomisch-historische bijdragen van de Vereniging voor Landbouwgeschiedenis uitgekomen zijn als deel 9 (1979) en 10 (1981), bleek groot; zij voorzagen duidelijk in een behoefte.
Dit succes is voor ons de aanleiding geweest de heruitgave van een uitgebreide landbouwkundige beschrijving van Gelderland uit omstreeks 1825 ter hand te nemen. Deze beschrijving komt voor in de Statistieke beschrijving van Gelderland, uitgegeven door de commissie van Landbouw in dat gewest (1826). We zijn deze werkzaamheden begonnen als zogenaamd stopwerk; allerlei omstandigheden hebben er vervolgens toe bijgedragen dat het werk eraan langzaam vorderde, een aantal jaren zelfs vrijwel stilgelegen heeft.
Het werk van Kocks en Van der Poel heeft model gestaan voor de wijze waarop wij deze publikatie opgezet en ingericht hebben. Uiteraard zijn er verschillen, veroorzaakt door het specifieke karakter van de bron en de eigen opvattingen van de bewerkers. Wat echter niet verschilt, is dat ook deze bronuitgave bedoeld is voor een brede groep lezers. Het inleidend hoofdstuk, de verklarende aantekeningen en de registers zijn gericht op gebruikers met uiteenlopende belangstelling of specialisatie. Wij denken daarbij aan landbouwhistorici, historisch geïnteresseerde landbouwkundigen, aan historisch-geografen, sociologen, ecologen, taal- en volkskundigen, maar bovenal aan belangstellenden in de geschiedenis van Gelderland in meer algemene zin. Wij hopen en verwachten dat velen van hen in dit werk iets van hun gading zullen vinden.
Er zijn drie redenen waarom niet de gehele Statistieke beschrijving van Gelderland uitgegeven wordt. De belangrijkste daarvan is dat speciaal het landbouwkundige deel, dat oorspronkelijk is bedoeld als een beschrijving van de eigentijdse landbouw, na 170 jaar een grote landbouwhistorische waarde heeft gekregen. Het geeft een gedetailleerd beeld van de landbouwpraktijk in de verschillende delen van Gelderland omstreeks 1825. Het laat ons zien hoe de boeren destijds, zonder de moderne hulpmiddelen, in staat waren hun bedrijf uit te oefenen en ook hoezeer zij daarbij afhankelijk waren van het fysisch milieu en de 'grote' economie. Wij krijgen uit deze landbouwkundige beschrijving ook een indruk van de gecompliceerdheid van het toenmalige landbouwbedrijf en de verfijnde technieken die de boeren toen toepasten. Er worden tal van teelttechnische bijzonderheden vermeld, die thans reeds lang achter de horizon van de herinnering zijn verdwenen.
Voor de overige onderwerpen uit de Statistieke beschrijving - geografie, natuurlijke gesteldheid, bevolking, nijverheid, handel, godsdienstige gezindten, onderwijs, armenzorg, zeden en gewoonten e.d. - ligt het enigszins anders. Hierover staat in het werk ook veel lezenswaardigs, dat eveneens van belang kan zijn bij economisch- en sociaal-historisch onderzoek Maar over de meeste van deze onderwerpen is de laatste tientallen jaren uit andere bronnen veel meer bekend geworden en gepubliceerd dan in de Statistieke beschrijving te vinden is. Een heruitgave van deze gedeelten is daarom minder noodzakelijk. De tweede reden om niet tot heruitgave van deze gedeelten over te gaan, is dat de publikatie dan zo omvangrijk zou zijn geworden, dat de uitgave grote financiële problemen met zich meegebracht zou hebben. Dat echter ook een persoonlijke voorkeur voor landbouw en landbouwgeschiedenis een rol gespeeld heeft, valt niet te ontkennen. In het inleidend hoofdstuk behandelen wij echter wel het totstandkomen van het gehele werk en plaatsen dit in een breed, historisch kader.