Nijmegen - verleden tijd

Wie afgaande op de titel van dit boek 'Nijmegen verleden tijd' zou verwachten, dat hier sprake is van een beknopte geïllustreerde geschiedenis van Nederlands oudste stad, zal bij nadere inzage zien, dat hiervan geen sprake is.

Nijmegen heeft een even rijke als bewogen geschiedenis en vele geschiedenisvorsers hebben in de loop der eeuwen tot op de dag van vandaag uitgebreide onderzoekingen of kleinere detailstudies aan de stad aan de Waal gewijd. Nog steeds blijft Nijmegen een onbegrensd terrein voor vruchtbaar historisch onderzoek. In academische proefschriften en tijdschriftartikelen worden bepaalde perioden of stromingen onderzocht of aandacht geschonken aan belangrijke figuren, die als politici, kunstenaars, geleerden of kerkelijke leiders op de voorgrond zijn getreden. Daarnaast verdringen elkaar op de boekenmarkt populaire uitgaven, vooral geïllustreerde boeken en plaatwerken, die in woord en beeld, aanlokkelijk door kleurendruk, verschillende facetten van het verleden en heden van de stad belichten. Tot de categorie van populaire geschriften moet 'Nijmegen verleden tijd' gerekend worden.

Dit boek wil echter geen beknopte doorlopende geschiedenis van Nijmegen bieden. Want in dat geval zou de lezer geconfronteerd moeten worden met zijn prehistorisch en vooral indrukwekkend Romeins verleden. Dan zou het Karolingische tijdperk met de palts van Karel de Grote een vermelding verdienen. De economische bloei van de Hanzestad, het religieuze leven in de middeleeuwen, zich uitend in de bouw van kloosters, kerken en godshuizen, de achteruitgang van de welvaart tijdens en onmiddellijk na de godsdiensttwisten, de culturele en economische opleving aan het einde van de 16e en in de eerste helft van de 17e eeuw konden dan niet achteloos worden voorbijgegaan. Zeker zou de ontwikkeling van Nijmegen tot belangrijke vestingstad, herhaaldelijk bestookt, belegerd en veroverd niet onbesproken mogen blijven. Dit zijn slechts enkele saillante onderwerpen, die ook in een beknopte geschiedenis van de stad de hun toekomende plaats mogen opeisen.

In het onderhavige boek komt slechts één bepaalde periode ter sprake, al is de geschiedenis daarvan niet in een onafgebroken lijn beschreven. Dit tijdperk, de jongste geschiedenis van de stad omvattend, heeft als beginpunt ongeveer het jaar 1880 toen de vestingstad ontmanteld werd en vindt zijn einde in haar verwoesting door het bombardement van 1944.  Deze data zijn dus niet willekeurig gekozen maar duiden belangrijke ontwikkelingen in Nijmegens jongste geschiedenis aan. In 1874 kreeg de stad toestemming haar wallen te slopen. Bevrijd uit zijn kluisters ging het vestingstadje met zijn 25.000 inwoners een nieuw leven tegemoet. Ontmanteling en uitbreiding buiten de oude grenzen gingen gepaard met een driftige sloopwoede. Maar Nijmegen herrees en trok vele vreemdelingen als blijvende bewoners aan, want de verjongde stad met haar fraaie singels, parken en omringend natuurschoon was een aantrekkelijke woonstad geworden. De beroepsbevolking nam toe door vestiging van industrieën, zodat Nijmegen in 1930 ongeveer 80.000 inwoners telde.

Toch gaf het gemeentebestuur zich weinig moeite om grote industrieën aan te trekken en bleef het de nadruk leggen op de verzorging van een aangename woonstad. Hier ligt ook een der oorzaken, dat Nijmegen in de crisisjaren het grootste aantal werklozen in Nederland bezat.

De periode, die in 1880 aanvangt, vindt haar einde in 1940 wanneer Nijmegen als eerste Nederlandse stad door de Duitsers bezet wordt. Duidt 1880 het tijdstip aan van de wedergeboorte van Nijmegen, 1940 luidt zijn ondergang in met als dieptepunt het bombardement in februari 1944, in september van hetzelfde jaar gevolgd door brandstichtingen van de terugtrekkende Duitsers tijdens de bevrijding van de stad. Werd rond 1880 een nieuwe stad buiten de geslechte wallen opgebouwd, na 1944 moest een nieuwe binnenstad verrijzen. Na de nieuwbouw van 1880 volgt de wederopbouw van 1944.

Het verleden van dit gefotografeerd Nijmegen ligt dus besloten tussen deze beslissende jaren. De foto's zijn evenwel niet in chronologische volgorde geplaatst maar in die van een stadswandeling. Zo kan men vanuit een hoofdstraat, die blijkens de opname uit 1920 dateert, een zijstraat inslaan, waarvan de foto uit 1900 stamt. Voorrang krijgen de opnamen van monumenten, straten en 'gassen' die verdwenen zijn door afbraak en oorlogsgeweld. Bijzondere aandacht wordt geschonken aan stadsgezichten, winkelpanden, bevolking en stedelijke evenementen. Minder aandacht wordt besteed aan nog bestaande huizen, straten en monumenten, tenzij deze in latere jaren zulke ingrijpende veranderingen hebben ondergaan, dat het boeiend is, ze nog eens in hun oorspronkelijke toestand te zien.

Nijmegen behoorde tot de door oorlogsgeweld zwaarst getroffen steden van ons land en werd bij de wederopbouw zo ingrijpend gewijzigd door veranderde rooilijnen, het verdwijnen of recht trekken van straten, het egaliseren van heuvelachtige straten, het slopen van oude huizen en de bouw van nieuwe winkelpanden, dat zowel de benedenstad als het zakencentrum een gedaanteverwisseling ondergingen, die voor oudere ingezetenen hun eigen stad nauwelijks herkenbaar maakt.

Het oude Nijmegen met zijn vroeger stratenpatroon en zijn schilderachtige benedenstad wordt in de fotoserie weer tot leven gebracht. De schrijver van begeleidende teksten en toelichtingen heeft niet de pretentie daarmee een afgerond historisch verhaal van de periode 1880-1940 te bieden. De illustraties blijven hoofdzaak en het commentaar heeft de bedoeling naast de toelichting betreffende de voorstelling haar met behulp van historische gegevens meer achtergrond en perspectief te geven. Dat het overheidsbeleid door gebrek aan inzicht en deskundigheid herhaaldelijk gefaald heeft in de bechreven periode maken veel foto's duidelijk. Veel stedeschoon, waardevolle huizen en monumentale gebouwen gingen verloren, zodat een historierijke stad als Nijmegen maar betrekkelijk weinig monumenten van historische betekenis heeft behouden.

Me afbeeldingen in dit boek zijn afdrukken van originele foto-opnamen en afkomstig uit de rijke collectie van het Gemeentearchief.